Luchtvaarthistorie in de paleistuin
2015-10-27 / Arno Landewers

De eerste luchtreizigers waren de natuurkundige Jean-François Pilâtre de Rozier en markies François Laurent d'Arlandes; op 21 november 1783 stegen ze in een heteluchtballon op vanuit de tuin van het Château de la Muette in het Bois de Boulonge bij Parijs. De ballon was gebouwd door de broers Joseph en Étienne Montgolfier, die al enige jaren hadden geëxperimenteerd met onbemande ballonnen en zo de aandacht hadden getrokken in wetenschappelijke kringen. De vaart duurde zo'n 25 minuten, en was de opmaat tot een snelle ontwikkeling van de luchtballon.

Was de Montgolfier gevuld met hete lucht (die werd verwarmd door het verbranden van stro op een vuur!), op 1 december 1783 werd de eerste vaart gemaakt met een met gas gevulde ballon (ook vanuit Parijs, door natuurkundige Jacques Charles, die de ballon had geconstrueerd, en N. Robert). Deze succesvolle vaarten veroorzaakten een ware rage, in eerste instantie alleen in Frankrijk, waar honderdduizenden afkwamen op ballonopstijgingen.

In Nederland
Binnen enkele maanden bereikte de rage ook Nederland. In eerste instantie werden de ontwikkelingen in wetenschappelijke kringen besproken; in 1784 verscheen een publicatie van de hand van de Rotterdamse arts Johannes van Noorden over ballonvaart, en van Noorden liet ook als eerste in Nederland onbemande ballonnen op. Er ontstond zelfs een polemiek over de vraag over gasballonnen superieur waren aan heteluchtballonnen. De eerste onbemande ballon (met een diameter in de orde van enkele meters, en met gas gevuld) liet van Noorden vijf dagen na de eerste bemande ballonvlucht op, vanaf de Rotterdamse buitenplaats Rozenhof, dicht bij de tegenwoordige van Brienenoordbrug.

Binnen korte tijd werden op diverse plaatsen experimenten met onbemande ballonnen (destijds meestal aangeduid als "luchtbol") gehouden, onder andere in Den Haag, Leiden, Middelburg, Groningen, Leeuwarden, Amsterdam en Utrecht. Die Haagse opstijging, door een (niet al te best werkende) ballon geconstrueerd door natuur-en werktuigbouwkundige Diller, vond al plaats in de tuin van 't Oude Hof, zoals paleis Noordeinde destijds werd genoemd. Maar het duurde nog een anderhalf jaar voordat de eerste bemande ballon vanuit Nederland opsteeg.

Blanchard
In de zomer van 1785 kwam de Franse ballonvaarder Jean-Pierre Blanchard in Nederland. Hij had op dat moment 11 ballonvaarten gemaakt, waaronder een vaart over Het Kanaal, en had al in meerdere landen vluchten gemaakt. Blanchard was uitgenodigd door stadhouder Willem V, en hij bracht twee gasballonnen mee: het exemplaar waarmee hij Het Kanaal was overgestoken, en een grotere, waarmee hij in Nederland zijn vaart zou maken. Beide ballonnen werden in eerste instantie, gedeeltelijk opgeblazen en tentoongesteld in de Nieuwe Doelen aan de Korte Vijverberg in Den Haag.

Op 12 juli 1785 werd de grootste ballon in de tuin van 't Oude Hof gevuld. Dat was een langdurig proces: de ballon werd in een houten stellage gehangen, en met buizen gevuld vanuit vaten, waarin door een mengsel van vitriool olie, zink en water waterstofgas werd gevormd. De buizen waren niet geheel luchtdicht, en enkele toeschouwers hadden uit baldadigheid de ballon beschadigd, waardoor deze uiteindelijk niet geheel gevuld kon worden. Eén van de beoogde passagiers moest daarom ook in de paleistuin achterblijven. Om kwart voor acht 's avond verhief de ballon zich, met aan boord Blanchard en legerkapitein Honinckthin (een Fransman in Nederlandse dienst), om prompt met het net dat om de ballon zat vast te haken aan een schoorsteen. Een toeschouwer klom op het dak en wist de ballon los te maken. De vlucht duurde niet al te lang, en de ballon kwam aan de grond ongeveer 20 km ten oosten van Den Haag, ten zuiden van Zevenhuizen aan de Rotte. Tegenwoordig ligt de landingsplaats op een eilandje in de Zevenhuizerplas (die later door zandwinning ontstond). Met een vervolgens in de 's Gravenhaagsche Courant opgetekend verhaal over woedende Zevenhuizense boeren, die de ballon en inzittenden zouden hebben aangevallen werd sindsdien het relaas over de eerste bemande ballonvaart in Nederland afgesloten, maar onderzoek heeft inmiddels uitgewezen dat dit verhaal zwaar overdreven was.

Na 175 jaar een monument
De luchtvaart kwam natuurlijk pas ruim een eeuw na de eerste ballonvaart tot ontwikkeling, en de ballon speelde daarin nauwelijks een rol. Het is daarom niet verwonderlijk dat de vlucht van Blanchard vanuit Den Haag eigenlijk in de vergetelheid is geraakt. Gelukkig niet helemaal: sinds oktober 1960 staat er in de tuin van Paleis Noordeinde een monument ter herdenking aan de eerste ballonvlucht. Het werd destijds aangeboden door de studievereniging van de afdeling Vliegtuigbouwkunde van de Technische Hogeschool Delft (thans de Technische Universiteit Delft), dat een lustrum vierde.

De ruim twee meter hoge sculptuur is ontworpen door P. Donk, en werd op zaterdag 22 oktober 1960 onthuld door I.L. van den Berch van Heemstede, prominent lid van de Koninklijk Nederlandse Vereniging voor Luchtvaart (KNVvL), en al voor de Eerste Wereldoorlog betrokken bij de organisatie van de ballonvaart in Nederland. Die middag werd ter herdenking van de vaart 175 jaar geleden ook een ballonvlucht gemaakt vanaf het Malieveld in Den Haag. Omdat de wind deze keer uit Oostelijke richting kwam, moest al na tien minuten bij de Scheveningse Bosjes worden geland.

Het Blanchard monument is nog steeds te zien in de paleistuin, hoewel wat verborgen tussen de hortensias, en verkeerd in goede staat.


bronnen:
- Lichter dan lucht - los van de aarde; geschiedenis van de ballon-en luchtscheepvaart in Nederland, Han Nabben (BDU boeken, 2011)
- Avia Vliegwereld 4 november 1960

foto's:
1. de opstijging van Blanchard bij paleis Noordeind in 1785;
2. de huidige situatie (foto: Arno Landewers, 27 september 2015).